Μετά είπε ο Θεός: Ας φτιάξουμε τον άνθρωπο σύμφωνα με την εικόνα τη δική μας και την ομοίωση, κι ας εξουσιάζει στης θάλασσας τα ψάρια, στου ουρανού τα πτηνά, στα ζώα και γενικά σ’ όλη τη γη και στα ερπετά που σέρνοντια πάνω σ’ αυτήν”. [Gen 1:26–28].
“Και στην γυναίκα είπε: Η επιθυμία σου θα στρέφεται προς τον άντρα σου, αλλά αυτός θα σε εξουσιάζει” [Gen 3:16b].
1:1
Από απαρχής του χρόνου, η από απαρχής του χρόνου σύμφωνα με τις ιερές γραφές, γυναίκα και φύση (λεξικά και φιλοσοφικά ομόλογα) υποτάσσονται στην βουλή του άντρα. Ο Άντρας, υποκείμενο και μεταφορά του Πολιτισμού, κυριεύει την φύση, την λαξεύει στα μέτρα του και την καθιστά ένα μέσο για την επίτευξη των σκοπών και της προόδου του. Η δε γυναίκα, υποτάσσεται στην βουλή του άντρα, και γίνεται κι αυτή ένα μέσο για την πραγμάτωση του άντρα: μένει πίσω και κρατάει ζεστή την φωτιά και αργότερα το σπίτι με τον λευκό φράχτη, ενόσω ο Άντρας φτιάχνει τον Πολιτισμό καθ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή του.
1:2
“Η βασική αρχή του οικοφεμινισμού είναι πως η βασική ιδεολογία που νομιμοποιεί καταπιέσεις φυλής, τάξης, φύλου, σεξουαλικότητας, σωματικών ικανοτήτων και ειδών, είναι η ίδια ιδεολογία που επιτρέπει τις καταπιέσεις της φύσης. Ο Οικοφεμινισμός συγκαλεί για το τέλος όλων των καταπιέσεων, στηρίζοντας πως καμία προσπάθεια απευθεύρωσης των γυναικών (η οποιασδήποτε καταπιεσμένης ομάδας) δε θα είναι επιτυχής χωρίς μια ίση προσπάθεια απελευθέρωσης της φύσης”.
G.Gaard: Ecofeminism: Women, Animals and Nature (Temple University Press, Philadelphia, 1993),
Σε αυτήν την εισαγωγή από το γνωστό βιβλίο της Greta Gaard, παρουσιάζεται συνοπτικά η ουσία του κινήματος του οικοφεμινισμού, ένα κοινωνικό απελευθερωτικό κίνημα που συνδυάζει την οικολογία και τον φεμινισμό, βλέποντας την καταπίεση της φύσης (και των ζώων) και των γυναικών* ως παράλληλες, ως συνέπεια του ίδιου πράγματος και ως άξιες κοινής διαχείρισης. Κοινός παρονομαστής αυτών των ανισοτήτων είναι ο δυτικός πατριαρχικός καπιταλισμός, που έχει νομιμοποιήσει την θέση του αναφερόμενος σε καρτεσιανούς δυϊσμούς άντρας-γυναίκα, φύση-πολιτισμό, και εμπεριέχει ιδεολογίες ρατσισμού, μισαναπηρίας, ομοφοβίας και σπισισμού.
Βάσει αυτών των δυϊσμών η φύση γίνεται αντιληπτή ως αντικείμενο, ως απρόσωπη και απρόβλεπτη μάζα, ιδιοκτησία του ανθρώπου. Τα μη ανθρώπινα ζώα κατά συνέπεια νοούνται ως κατώτερα, δέσμια των ενστίκτων του και της έλλειψης νόησής τους, διαφορετικά από εμάς φύσει και όχι θέσει, δικαιολογώντας έτσι δια αυτού του κατασκευάσματος τον έλεγχο, την καταπίεση και την κακοποίησή τους.
Παραδοσιακά οι γυναίκες- λόγω έμφυλων προκαταλήψεων και αναπαραγωγικού κύκλου- έχουν θεαθεί ως πιο κοντά στην φύση και έχουν μοιραστεί τα ίδια στερεότυπα. Ιστορικά έχουν ταυτιστεί με την υστερία, την υπερβολή, την ατιθασία και το παράλογο, ενώ η ίδια η φύση γίνεται πάντα νοητή ως γένους θηλυκού. Αυτό το δίπολο τοποθετεί ιδεολογικά τον Άντρα πάνω από την Γυναίκα, και κατ’ αναλογία τον Πολιτισμό πάνω από την Φύση.
Το ίδιο το δίπολο πολιτισμός φύσης έχει χρησιμοποιηθεί και ως βασικός ιδεολογικός μηχανισμός θεμελίωσης της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού, με την Δύση να γίνεται νοητή ως φορέας του Πολιτισμού και τον υπόλοιπο κόσμο ως εγκλωβισμένο σε ένα “φυσικό” προπολιτισμικό στάδιο. Έτσι πως αυτές οι έννοιες και η αντιπαραβολή τους καθίστανται βαθιά θεμελιωμένοι μηχανισμοί ελέγχου και εξουσίας.
1:3
Από αυτές τις διαπιστώσεις γεννήθηκε το οικοφεμινιστικό κίνημα στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και αρχές του 1980. Στην Ευρώπη το κίνημα εισήχθη από την γαλλίδα φεμινίστρια Francoice d’ Eubonnes και στις ΗΠΑ μεταξύ άλλων από τις Ynestra King and Rosemary Ruether. Σύμφωνα με την Marijke Colle την ίδια περίοδο το κίνημα έβρισκε τις βάσεις του και στον παγκόσμιο Νότο όπου η ταχεία εκβιομηχάνιση (με όρους γεωπολιτικής ανισότητας πάντα) άρχισε να προκαλεί σοβαρές περιβαλλοντικές αλλοιώσεις, επηρεάζοντας τα οικοσυστήματα και τους ανθρώπους κυρίως τις γυναίκες, καθιστώντας σαφή την ανάγκη για ένα γυναικείο περιβαλλοντικό κίνημα. Το κίνημα για την προστασία των δασών Chipko Movement στην Ινδία τα 1970 αποτέλεσε ένα κομβικό σημείο για τα κινήματα των γυναικών για την φύση.
Τι διαχωρίζει όμως τον οικοφεμινισμό από την οικολογία και τον φεμινισμό;
Ο οικοφεμινισμός προέκυψε από το φεμινιστικό κίνημα όπως σύντομα διαχωρίστηκε. Σύμφωνα με Οικοφεμινίστριες ακαδημαϊκούς, ο παραδοσιακός φεμινισμός απέτυχε στο να εξετάσει τις σχέσεις των καταπιέσεων της φύσης και των γυναικών, βλέποντας συχνά το περιβαλλοντικό ως δευερευούσης σημασίας. Το ίδιο το φεμινιστικό κίνημα γεννήθηκε στην Δύση, από λευκές γυναίκες της ανώτερης τάξης και χρειάστηκαν πολλές δεκαετίες για να φτάσει να εγκολπώνει γυναίκες άλλων φυλών και τάξεων, την αναπηρία αλλά και τις ΛΟΑΤΚΙ διεκδικήσεις ως θεμελιακά ταυτοτικά του θέματα.
Από την άλλη, το οικολογικό κίνημα έχει κριθεί ως ανδροκρατούμενο (και υπερβολικά λευκό), βλέποντας την ανθρώπινη εμπειρία και την κλιματική κρίση μονολιθικά και οριζόντια και αγνωόντας το γεγονός ότι το φύλο, η σεξουαλικότητα, η φυλή και η τάξη διαπλέκονται με και οξύνονται από το οικολογικό.
Σε αυτό το πλαίσιο το οικοφεμινιστικό κίνημα πρότεινε ότι εξετάζοντας το πατριαρχικό καπιταλιστικό κίνημα βλέπουμε ότι οι γυναίκες (ειδικά οι μη λευκές γυναίκες, αλλά και τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα) και η φύση τοποθετούνται σε μειονεκτική θέση και καταδυναστεύονται. Ακόμη, πιο σημαντικά, αυτό δε θεωρείται μια ατυχής συνέπεια αλλά ένα θεμελιακό πυρηνικό στοιχείο της θέσπισης αυτού του συστήματος, όπως και ο ρατσισμός. Παραδειγματικά, η απλήρωτη εργασία των γυναικών, η έμφυλη διαφοροποίηση της εργασίας και η ανισότητα σε επίπεδο εκπροσώπησης, είναι ανάλογα της αμετροεπούς εκμετάλλευσης της φύσης και των ζώων.
1:4
Οι οικοφεμινιστικές αρχές όμως δεν είναι μόνο ζήτημα θεωρίας. Πιο σημαντικό ακόμη, είναι ζήτημα δεδομένων.
Γνωρίζουμε πως οι γυναίκες και άλλες ευπαθείς ομάδες επηρεάζονται δυσανάλογα από τις κλιματικές αλλαγές. Οι γυναίκες, συνήθως τοποθετημένες σε οικιακούς ρόλους, είναι συχνά οι τελευταίες που εγκαταλείπουν την οικία σε περίπτωση κρίσεων, καθυστερούν στις εκκενώσεις λόγω της επιπλέον ευθύνης να αναλάβουν τα παιδιά και τους ηλικιωμένους, είναι οι τελευταίες που ενημερώνονται από το κράτος, διστάζουν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους χωρίς αντρική παρουσία λόγω φόβου σεξουαλικής παρενόχλησης, ενώ δεν είναι σπάνιο να μην κατέχουν βασικές δεξιότητες όπως το κολύμπι (συχνά λόγω συντηρητισμού). Για παράδειγμα, 90% των θυμάτων του κυκλώνα του 1991 στο Μπαγκλαντές ήταν γυναίκες, περισσότερες γυναίκες από άντρες πεθαίνουν στην Ευρώπη κάθε χρόνο λόγω των καυσώνων, ενώ τα περισσότερα θύματα του κυκλώματος Κατρίνα ήταν αφροαμερικανές γυναίκες και ΛΟΑΤΚΙ άτομα.
Επιπλέον, όπως έχει υπογραμμίσει η Ινδή θεωρητικός Vandana Shiva, ειδικά στον παγκόσμιο Νότο οι γυναίκες βρίσκονται πιο κοντά στην φύση, καθώς αναλαμβάνουν συχνότερα ρόλους καλλιέργειας και συλλογής, παραδοσιακής θεραπείας ή τελερουργικών που σχετίζονται με την φύση. Σε αυτές τις χώρες η εκβιομηχάνιση συνήθως απορροφά μόνο τους άντρες ως εργατικό δυναμικό, ενώ η κλιματική κρίση και η αλλαγή των οικοσυστημάτων στερεί από τις γυναίκες τόσο την εργασία τους όσο και τον ρόλο τους στην κοινότητα.
Η θεωρητικός έτσι δείχνει ότι πράγματι οι γυναίκες βρίσκονται συχνά πιο κοντά στην φύση. Αυτή όμως η εγγύτητα είναι πολιτική και κοινωνική, όχι βιολογική.
Είναι λοιπόν ο οικοφεμινισμός το μέλλον της οικολογίας;
Το κίνημα αποδεικνύει πως δε μπορούμε πλέον να μιλάμε για απελευθέρωση των γυναικών χωρίς να εντάξουμε σε αυτή τη ρητορική την απελευθέρωση της φύσης και των ζώων αλλά και ανισότητες τάξης, σεξουαλικότητας, φυλής.
Έτσι ο οικοφεμινισμός προτείνει μια συστημική αλλαγή και επαναδιαπραγμάτευση των σχέσεων μεταξύ ανθρώπων και μεταξύ ανθρώπων και ζώων, προκειμένου να επιτευχθεί μια αποσύνθεση του νεοφιλελεύθερου πατριαρχικού καπιταλιστικού συστήματος.
Αυτό που προτείνει ο οικοφεμινισμός βρίσκεται σε πλήρη σύμπνοια με τα αιτηματα των Ιθαγενών κινημάτων: δε μπορούμε να μιλάμε για ανθρώπινα δικαιώματα χωρίς να μιλάμε για δικαιώματα της φύσης και αντίστροφα.
Σας άρεσε το άρθρο; Μοιραστείτε το!
